Grabštejn »

Marius Winzeler

 

Kaplica, zlokalizowana w północnym skrzydle górnego pałacu, bezpośrednio przy bergfricie (stołpie), jest bez wątpienia najcenniejszym miejscem Grabštejna i jego największym skarbem. Z malowidłami i elementami oryginalnego wyposażenia zachowała się w nadzwyczaj dobrym stanie. A pomimo tego w opracowaniach na temat historii sztuki pozostaje niemal niezauważona. 

 

Do początkowego traktu budynków północnego skrzydła wbudowano w 1564 roku zasklepione pomieszczenie w stylu renesansowym, które wprawdzie wygląda jako jedna całość, ale zawiera dawne elementy budowlane. Nowe pomieszczenie kaplicy umieszczono w prostokątnej przestrzeni jako regularną jedną nawę, przykrytą trzema polami sklepienia z trzybocznym zwornikiem. Po stronie zachodniej, północnej i wschodniej ściany kaplicy podzielone są emporami wbudowanymi na dwóch kondygnacjach. Zachodnia empora oparta jest na dwóch kolumnach toskańskich, które podpierają trzy łuki sklepienia. Północna boczna empora znajduje się nad bocznym korytarzem, oddzielonym na parterze od kaplicy. Na piętrze przestrzeń kaplicy jest rozszerzona. Na parterze, po stronie wschodniej mieści się para drzwi do małych narożnych pomieszczeń (zakrystii).

Główne sklepienie oparte jest na przyściennych pilastrach (filarach). Jest to równomierne sklepienie krzyżowe z wyraźnymi krawędziami stiukowymi. Pola sklepienia są otynkowane na gładko, aby stworzyć optymalne powierzchnie na bogate malowidła. Między pierwszym a drugim polem sklepienia (patrząc od wschodu) zrezygnowano z tworzenia stiukowych krawędzi, aby można tu było umieścić główny obraz wystroju. Ważnym elementem architektonicznym są kamienne balustrady z wybrzuszonymi, zwężającymi się ku górze (rotacyjnymi) tralkami – parapety empor rozdzielają w ten sposób przestrzeń, podobnie jak w prezbiterium. Mała wysokość pomieszczenia potęguje wrażenie ich niezwykłej dominacji: balustrady empor zajmują połowę wysokości arkad i przez to wydaje się, że są potężniejsze niż w rzeczywistości.

Grabštejnska kaplica pałacowa należy do pierwszych przykładów nowo stworzonych szlacheckich ewangelickich obiektów sakralnych w Czechach i na Morawach. Jednolicie pomyślana przestrzeń z emporami na Grabštejnie, wykonana bez zwornika poligonalnego i gotyckich reminiscencji (np. kształty okien) bez wątpienia sprawia wrażenie nowatorskiej. Na ziemiach czeskich porównywalna pod tym względem jest tylko kaplica w pałacu w Brandýsie nad Labem, zbudowana na zlecenie króla (1563–1565 i później), której sklepiona sala przechodzi w kwadratowe prezbiterium z kopułą i dwoma przyłączonymi małymi zakrystiami, tam jednak zrezygnowano z emporów. Podobieństwa do kaplicy grabštejnskiej widoczne są w niedalekiej ewangelickiej kaplicy pałacowej rodu Redernów w Frýdlancie (1598–1602), zbudowanej w kształcie sklepionej przestrzeni z emporami, z bogatymi malowidłami; następna była kaplica w Libercu (poświęcona w 1604 roku).

Jasny i zwarty układ przestrzenny grabštejnskiej kaplicy pałacowej podkreślają bogate malowidła pochodzące z czasów jej powstania. Wykonano je techniką fresco al secco – do wilgotnego tynku wprowadzono podmalunek za pomocą wapiennej farby, a dopiero na wyschniętym podkładzie wykonywano malowidło. Czas powstania malowideł ściennych możliwy jest do ustalenia dzięki odsłonięciu napisu – rok 1569, zapisanego na czterech iluzjonistycznie pomalowanych tabliczkach. Architektura i dekoracje stanowią spójną całość i wpisują się w ogólną koncepcję tematyczną. Malowidła gustownie podkreślają poszczególne części budowli: w dolnej części są pilastry, ozdobione niemal w naturalnej wielkości postaciami dwunastu apostołów. Jako zwiastunowie wiary chrześcijańskiej symbolizują fundamenty kościoła. Gzyms koronujący oraz pole na ścianach muru, zdobione ornamentowymi malowidłami, są zarezerwowane dla postaci biblijnych. Stiukowe uwypuklenia na sklepieniu podkreślono malowidłami, a pole sklepienia – delikatnymi, dekoracjami groteskowymi, które robią niezwykłe wrażenie na zwiedzających. Kolorystycznie odróżnia się jasny piaskowiec balustrad i ścian, utrzymany w podstawowej tonacji kolorystycznej, natomiast groteski są w kolorze szarym i sprawiają raczej wrażenie sztukaterii. Pojawiają się w nich w delikatnych wąsikach i stylizowanych ornamentach roślinnych antyczne postacie, zwierzęta, wóz triumfalny, bożki miłości, jak również anioły z puzonami, trąbiące na Sąd Ostateczny wokół całego głównego obrazu. Wśród nich pojawia się Cnota oraz święci w formie antycznych gemm, niczym kamienie szlachetne w ornamentowych klejnotach, które mogą przedstawiać skarby chrześcijaństwa i dlatego wybrano jednoznacznie katolickie motywy, takie jak np. Maryja Bolejąca. Motywy groteski na sklepieniach otaczają okrągłe motywy sceniczne, które dominują w całym wystroju dzięki ciemniejszym i wyraźniejszym kolorom.

Cykl obrazów ciągnie się również w bocznych wnękach po zachodniej stronie i przybiera postać małych medalionów, które pokazują zwiastowanie (na południu) oraz narodziny Jezusa Chrystusa (na północy). Widoczne są tylko z empory i odnoszą się do wydarzeń bożonarodzeniowych będących początkiem historii chrześcijaństwa. Główną tematykę malowideł stanowi Pasja czy też zwycięstwo Jezusa Chrystusa nad śmiercią i diabłem. Wiele scen zaczyna się od razu przed ołtarzem po północnej, ewangelijnej stronie, skąd podczas nabożeństw odczytywano odpowiednie teksty. Pierwszym obrazem jest „Wjazd Jezusa do Jerozolimy“. Kolejny obraz w kierunku zachodnim to „Ostatnia wieczerza“, następnie na zachodnim łuku jest scena z Getsemane – Jezus na Górze Oliwnej. Ostatnie trzy obrazy znajdują się pośrodku sklepienia w obu zachodnich klinach i czytać je należy od wschodu na zachód: „Pojmanie Chrystusa“, „Jezus przed Annaszem“, „Szydzenie z  Chrystusa“ oraz „Koronacja Jezusa koroną cierniową“. Następnie jest cykl w zachodniej części ściany południowej pokazujący biczowanie Chrystusa i niesienie krzyża. Na polu ściennym pod nim widzimy zdejmowanie z krzyża, a potem we wschodniej, sąsiadującej wnęce – złożenie Jezusa do grobu, a na ścianie pod nią – zstąpienie do piekieł. W polach sklepienia nad ołtarzem cykl wieńczy scena zmartwychwstania, natomiast na północy pokazano wniebowstąpienie, a na południu zesłanie Ducha Świętego. W kierunku zachodnim pośrodku znajduje się obraz Najświętszej Trójcy, a jako zwieńczenie i największy obraz na sklepieniu – „Sąd Ostateczny“. Na zachodniej emporze na sklepieniu pokazano czterech ewangelistów i związaną z nimi symbolikę (od strony zachodniej na wschodnią Mateusz, Łukasz, Marek, Jan). Przedstawione w dekoracjach ornamentowych północno-wschodnich empor instrumenty muzyczne i książki wskazują na to, że z tego miejsca nabożeństwom towarzyszyła muzyka. Heraldycznym przedstawieniem pozycji fundatora, Jerzego Mehla ze Strzelic, będącego radcą cesarskim i wicekanclerzem, są herby umieszczone na sklepieniach wnęk okiennych: pośrodku empory jest orzeł Rzeszy, na zachodzie czeski lew, a na wschodzie znak krajowy Węgier, po stronie południowej na wschodzie orzeł śląski, a na zachód morawski. Tylko herby na dolnym sklepieniu empory (ród Trauttmannsdorfów i Šternbergów) pochodzą z przemalowań wykonanych około 1650 roku.

Oryginalne arabeski i groteski odwzorowują najnowocześniejsze nurty północnowłoskiego renesansu pojawiające się we wzorach do kart graficznych, malowideł, a także tynków. Ważną rolę w przeniesieniu wzorów włoskich odegrała w połowie XVI wieku augsburska rodzina przedsiębiorców i bankierów Fuggerów. Ich rezydencję dekorował niemiecko-holenderski malarz Friedrich Sustris, który studiował we Włoszech. Przed 1573 rokiem wstąpił do służb księcia Maksymiliana V Bawarskiego. Pod kierownictwem Sustrisa zbudowano i wyposażono Grottenhof oraz Antiquarium rezydencji monachijskiej. Antiquarium od 1583 roku dekorowano malowidłami groteskowymi, których ornamentyka zbliżona jest bardzo do malowideł znajdujących się w Grabštejnie. 

Ze względu na jednolitą koncepcję malowideł można zakładać, że tej samej zasadzie podporządkowano również pozostałe wyposażenie i wystrój. Dziś mogłoby się nam wydawać, że w scenach na suficie brakuje sceny centralnej – „Ukrzyżowania“, będącej symbolem ofiary jako punktu wyjścia do zbawienia Jezusa. Z tego można wywnioskować, że tej tematyce poświęcony był dawny ołtarz umieszczony pośrodku pomieszczenia albo w formie plastycznego przedstawienia jak w Neuburg i Dreźnie lub w formie malowidła jak w kościele pałacowym w Augustusburg (około 1570 r.). Uwidocznienie Matki Bożej i innych świętych nie było w ewangelickiej koncepcji wystroju brane pod uwagę. Dlatego obraz ołtarzowy z Madonną z dzieciątkim i małym Janem Chrzcicielem, obramowany winoroślą i drzewkiem pomarańczowym (dziś zaginiony bez śladu), został tu umieszczony dopiero później, chociaż powstał około 1560/70 roku w pracowni będącej pod wpływem szkoły Cranacha.

Na szczęście większość oryginalnego wyposażenia kaplicy się zachowała, np. ambona z korpusem 5/8 na podniesionym wsporniku, ozdobiona ornamentowymi szablonowymi malowidłami w stylu późnogotyckim. Ze względu na to, że malowidło ścienne dostosowane jest do przestrzeni czterech drewnianych ław skrzyniowych postawionych przy zachodniej i północnej ścianie, bez wątpienia można uznać, że należą one do oryginalnego pierwszego wyposażenia. Ich tylne ściany i boki są ozdobione szablonowymi malowidłami arabeskowymi.